سفرنامه‌های عصر صفوی جزو منابع مهم مطالعه تاریخ ایران محسوب می‌شوند. در این نوشته به معرفی اجمالی سفرنامه‌های عصر صفوی می‌پردازیم.
مقدمه
عصر صفوی در ایران، مصادف است با شروع آهسته دوره نوزایی در اروپا. اروپاییان کنجکاو، به سفر کردن به نقاط مختلف جهان تمایل نشان می‌دهند. از جمله کشورهایی که مورد توجه آنان بوده است، ایران را می‌توان نام برد.
در این دوره، مناسبات ایران با کشورهای اروپایی گسترش می‌یابد و لذا سیاحان، تاجران و سیاسیون زیادی به ایران سفر می‌کنند.
توجه اروپاییان به ایران را می‌توان از چند جهت حایز اهمیت دانست:
- عثمانی برای اروپا خطر محسوب می‌شود. آنان بی‌تمایل نیستند که سر این مار به دست ایران کوبیده شود.
- اروپاییان در پی گسترش مرزهای اقتصادی – فرهنگی خود هستند و ایران هم طبیعتاً یکی از گزینه‌های خوب برای تعامل با اروپای آن زمان است.
سیاحان، تاجران و سیاسیونی که به ایران آن زمان سفر کرده‌اند، از خود سفرنامه‌هایی به جای گذاشته‌اند. سفرنامه‌های عصر صفوی از دو جهت جزو منابع مهم مطالعه تاریخ ایران محسوب می‌شوند.
یک از این جهت که تصویر روشنی از اوضاع اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن دوران به ما ارائه می‌دهند. این سفرنامه‌ها به موضوعاتی پرداخته‌اند که معمولاً منابع تاریخی نوشته شده در آن دوران توجهی به آنان نشان نداده‌اند. در آن زمان نویسندگان منابع تاریخی به مسائل سیاسی و درباری اهمیت می‌داده‌اند. حال آنکه این سفرنامه‌ها به موضوعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی اهمیت بیشتری داده‌اند.
اهمیت دیگری که این سفرنامه‌ها دارند این است که این توسط راویانی خارجی به رشته تحریر درآمده‌اند. این نویسندگان غیر ایرانی که از کشورهای مختلف به ایران سفر کرده‌اند، در زمان‌های مختلف وارد ایران شده و قسمت‌های مختلف ایران را مشاهده کرده‌اند.
معرفی سفرنامه‌های عصر صفوی
سفرنامه سِر ژان شاردن
ژان شاردن یکی از جهانگردان فرانسوی بود که در ۱۰۷۶ میلادی به ایران آمد. او بعدتر و در زمان شاه عباس دوم، به عنوان تاجر و طراح رسمی جواهرات خاندان صفوی منصوب شد. چون او مدت زیادی در ایران اقامت داشت، آشنایی دقیق او با فرهنگ ایرانی و پرداختن به جنبه‌های مردم‌شناسی و جغرافیایی باعث شد تا نسبت به دیگر سفرنامه‌های عصر صفوی، سفرنامه او جامع‌تر و معتبرتر شمرده شود.
شاردن توانست در مدت اقامت خود در ایران مفصل‌ترین سفرنامه عصر صفوی را در ۱۰ جلد به رشته تحریر درآورد. نویسنده تمام مشاهدات خود را به صورت دقیق و با ذکر جزییات توصیف کرده است.
این سفرنامه شامل شرح مفصل اصفهان و سفر او به شهرهای مختلف، حکومت، ارتش، قوانین، امور اقتصادی، اجتماعی، مسایل فرهنگی، باورها و اعتقادات دینی، عادات ایرانیان، به همراه تصاویری از بناها و مناطقی از سراسر ایران است.
شاردن با نوشتن سفرنامه خود نقش بسیار مهمی در آشنایی اروپاییان با ایران داشت. این سفرنامه به دلیل ساده‌نویسی و پرهیز از اغراق‌های مثبت یا منفی مورد توجه بسیار قرار گرفت.
این اثر با ترجمه محمد عباسی به وسیله مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر در ۱۳۳۵خورشیدی منتشر شد.
سفرنامه توماس هربرت
توماس هربرت در ۱۶۲۸ میلادی به همراه هیأتی انگلیسی به ایران آمد. او در سفرنامه خود به مسایل اجتماعی و اقتصادی ایران می‌پردازد. او در سفرنامه خود به به توصیف شهرهای ایران می پردازد. شهرها، باغ‌ها، علوم جغرافیایی، تاریخ و باستان‌شناسی از جمله موضوعاتی هستند که در سفرنامه او مورد بررسی قرار گرفته‌اند. سفرنامه این سیاح انگلیسی تاکنون به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شده است.
اهمیت این سفرنامه در این است که تصاویری مستند و ارزشمند را دربرمی‌گیرد. از جمله این تصاویر می توان به پرتره شاه عباس، تصاویر مربوط به نحوه پوشش طبقات مختلف جامعه ایران، نحوه پوشش زنان ایرانی و اهالی نقاط مختلف ایران اشاره کرد. همچنین قدیمی‌ترین و شاید در نوع خود بی‌نظیرترین تصویر را از میدان نقش جهان می‌توان در سفرنامه هربرت دید.
آنتونی و رابرت شرلی
یکی از معروف‌ترین سفرنامه‌های عصر صفوی، سفرنامه برادران شرلی است. آنها نمایندگان سیاسی اروپاییان در ایران عصر صفوی بودند. این دو برادر با حدود ۷۰۰ تَن انگلیسی، از طرف پاپ اعظم در واتیکان، به دربار شاه عباس آمدند. در حقیقت سفر این افراد به ایران دو هدف اصلی داشت:
- توسعه تجارت میان ایران و انگلیس و
- تشویق ایرانیان به جنگ علیه ترکان عثمانی.
بنابراین سفرنامه برادران شرلی یکی از مهم‌ترین منابع در مطالعه تاریخ دوره صفوی به ویژه زمان حکومت شاه عباس اول به شمار می رود. این سفرنامه حاوی شرح مأموریت این دو برادر از ابتدای حرکت به طرف ایران تا رفتن آنتوان شرلی به آلمان است.
این سفرنامه، به شرح فداکاری و جنگیدن رابرت شرلی برای شاه عباس می‌پردازد. نویسنده در این سفرنامه بیشتر به مقام خود نزد شاه ایران، روابط میان حکام ایرانی و زیردستان آنها و به طور کلی به امور سیاسی می پردازد و کمتر وارد امور اجتماعی می‌شود.
ژان باتیست تاورنیه
تاورنیه یکی از بزرگ‌ترین سیاحان فرانسوی بود که در زمان سلطنت شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان مجموعاً ۹ بار به ایران سفر کرد. این سیاح فرانسوی با نظری دقیق به امور بزرگ و کوچک بسیاری پرداخت.
این سفرنامه حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره روحیات اشخاص مهمی مانند میرزا تقی اعتماد الدوله صدر اعظم شاه عباس اول، شاه صفی، محمد بیگ اعتماد الدوله، علی مردان خان (حاکم قندهار)، میرزا ابراهیم وزیر مالیه آذربایجان است.
تاورنیه در شرح سفرهای خود به تمام امور روزمره‌ای که در اطراف خود می دید، توجه می‌کرد. به همین دلیل می‌بینیم که اطلاعاتی درباره بسیاری مسایل مانند گل‌ها، میوه‌ها، حیوانات، ساختمان‌ها، مذهب، آداب و رسوم، بیماری‌ها، زمان‌سنجی، میهمانی‌ها، خوراکی‌ها، ازدواج، راه‌ها و وسایل حمل و نقل را به خواننده ارائه می‌دهد.
پیترو دلاواله
پیترو دلاواله، سیاح ایتالیایی، در چهارم ژانویه ۱۶۱۷ میلادی به ایران آمد. او به مدت ۶ سال در دوره سلطنت شاه عباس در ایران ساکن شد. سفرنامه وی حاوی اطلاعات دقیق و جالبی در ارتباط با تاریخ صفویه است.
او مشاهدات خود، خصوصاً از زیبایی‌های طبیعت، معماری اماکنی مانند قصر سلطنتی، چهارباغ، خیابان های بزرگ و خانه های کوچک، تخت جمشید و کتیبه‌های آن، جاده‌ها، کاروانسراهای متعدد، شهرهای مختلف به ویژه از شهرهای مازندران، کاخ های سلطنتی و آداب و رسوم مردم ایران را به رشته تحریر درآورده است.
او حتی ساختمان‌های معروف و حتی خانه‌های معمولی افراد را توصیف می کند. همچنین به لحاظ سیاسی شرح مفصلی از وضع حکومت، سران حکومت، چگونگی تعامل شاه با خوانین و کیفیت حکومت آنها در ولایات، تعداد سربازان شاه و دارایی حکومت ایران را در مطالب خود ارایه می‌دهد.
این سیاح ایتالیایی در سفرنامه خود، سنت‌های ایرانی را با سنت‌های رایج در شهرهای ایتالیایی مقایسه می‌کند. به همین جهت خواننده فارسی زبان امروز نه تنها با بخش‌هایی از سنت‌های رایج ایرانی عصر صفوی آشنا می‌شود بلکه با این مقایسه بخشی از مسایل اجتماعی و فرهنگی ایتالیا را نیز درمی یابد.
برای مثال، مراسم عاشورا، چهارشنبه‌سوری، چگونگی تدفین مردگان، چگونگی پرورش کرم ابریشم، نوع لباس زنان و مردان، چگونگی خواستگاری و همسرگزینی، طرز معاشرت با همسر، فرزندان و همسایگان، نوع مشاغل زنانه و مردانه، وضع خورد و خوراک مردم، البسه مردم ایران، چیزهایی که مردم محتاج آن هستند و…را با دقتی بالا شرح می‌دهد.
انگلبرت کمپفر
انگلبرت کمپفر، یکی از سیاحان نقاش به شمار می رود که نقشه‌ها و تصاویری از شخصیت‌های تاریخی مانند شاه سلیمان، شیخ صفی الدین و امیرتیمور از او به یادگار مانده است.
این سیاح آلمانی در سفرنامه خود توصیفی مفصل از دربار شاه ایران در اصفهان می دهد و از شاه و وزیر اعظم وی تا خدمتگزاران دربار را توصیف می کند.
کمپفر همچنین از کاخ‌ها، تفرج‌گاه‌ها، قصرها، حرمسرا و باغ‌ها توصیفی دقیق و باجزییات می کند.
محتوای سفرنامه وی شامل، تشکیلات داخلی دولت و امور اداری، دسیسه‌های رایج در دربار آن روزگار، دخالت قوای دولتی و دینی در امور یکدیگر و به طور کلی همه مظاهر زندگی عمومی و مشاهدات نویسنده است.
در همین رابطه
- در خصوص سفرنامه‌های عصر صفوی این مقاله را هم ببینید: بررسی انتقادی شش سفرنامه‌ی مهم عصر صفوی
- بررسی یادداشت‌های روزانه محمود دولت آبادی: نون نوشتن
اگر دوست دارید همیشه اولین نفری باشید که از به روزرسانی‌های سایت مطلع می‌شوید، لطفاً ای‌میل خود را در قسمت زیر وارد کنید.